Cây trồng bản địa kết hợp du lịch sinh thái

GsTs Nguyễn Văn Luật

1.- Mối quan hệ giữa phát triển cây trồng bản địa và du lịch sinh thái
Phát triển cây trồng bản địa kết hợp hài hòa với du lịch sinh thái là một hướng hoạt động có nhiều cơ hội đạt hiệu quả cao. Bởi vì, những hoạt động này là một cơ hội tốt để cùng góp phần phát triển kinh tế xã hội và nhân văn theo xu thế phát triển chung. Hai ngành hoạt động khác nhau trên khi kết hợp một cách hợp lý sẽ thúc đẩy lẫn nhau cùng phát triển, hay sản phẩm của ngành này “kích cầu” ngành kia. Khách du lịch đến điểm du lịch sẽ được thụ hưởng nhiều sản phẩm du lịch đặc sản mới: đặc sản mang tính vừa là đặc thù của địa phương, vừa thụ hưởng đa dạng: “thưởng lãm”, “thưởng thức hương vị thơm ngọt”, “thưởng thức âm thanh tự nhiên hòa quyện với làn điệu dân ca bản địa, âm nhạc cổ truyền”. Khách đến nơi giải trí, đồng thời còn có thể tiếp nhận một số kiến thức cần thiết cho đời sống, bổ ích cho hoạt động kinh doanh, giáo dục...

Điểm du lịch có nhiều cơ hội trở thành “điểm hẹn”, khách đến đông hơn, đi lại nhiều lần hơn. Do đó, nông sản đặc sản bán được nhiều hơn, đồng thời góp phần “quảng cáo” nông sản xuất khẩu.

2.- Thân thiện với thiên nhiên
Ý tưởng sống thân thiện với thiên nhiên, trong đó có môi trường đã có từ xa xưa, và được truyền lại bằng nhiều cách khác nhau, trong đó có việc giữ gìn và sử dụng những cây rau và cây thuốc Nam dân gian. Những cây này chủ yếu mọc hoang dã. Cho đến nay, từ xa xưa, ông cha ta đã truyền miệng cách dùng, lưu giữ trong thư tịch, và đúc kết thành châm ngôn, ca dao dân giã cho đời sau, như câu:
”Hàng ngày quả chín rau xanh,
Cũng như thày thuốc đứng canh bên mình”.

Cơ cấu bữa ăn hòan hảo phải đảm bảo đầy đủ chất dinh dưỡng cho duy trì và phát triển của cơ thể. Theo một thông tin, khẩu phần ăn cho người lớn 1 ngày đêm cần đến 600 chất, trong đó có 20 amino axit, 17 chất sinh tố, và nhiều vi lượng khác. Như vậy, cơ cấu bữa ăn bao gồm những thức ăn cân đối và càng gần với thiên nhiên càng tốt, bởi vì chỉ có thức ăn thiên nhiên mới có thể cung cấp thức ăn chứa nhiều chất một cách cân đối. Ngược lại, càng chế biến, càng mất đi dạng tự nhiên, nhất là trong trường hợp ăn nhiều thịt, nhiều mỡ, thiếu rau quả. Hơn nữa, thực ăn “ngon lành” mới là thức ăn thực khách du lịch cần, vì thức ăn sạch chỉ là không bẩn thôi, mà có thể “độc”, còn thức ăn lành thì không độc, bao hàm cả “sạch”. Từ xa xưa, ông cha ta thường nói “ngon lành”, chứ ai nói “ngon sạch” bao giờ, lại không thuận miệng thuận tai. Cây lương thực thực phẩm bản địa dễ đạt tiêu chí “lành”, một tiêu chuẩn rất khó kiểm tra.

Khi nền văn minh công- nông nghiệp và văn minh đô thị càng phát triển, thì càng thấy cần phải làm theo những lời khuyên thân thiện với thiên nhiên, như câu gói gọn trong mấy chữ:“Thiên – Nhân - Địa hợp nhất”

3.- Đa dạng hóa “sản phẩm” du lịch sinh thái
Ta có phong trào khu dân cư văn hóa, cũng cần thiết có khu công nghiệp văn hóa như ở nhiều nước. Ở ta bắt đầu bằng một số nhà máy vận hành theo tiêu chuẩn ISO 14001 về môi trường. Những cơ sở được công nhận khả năng vận hành theo tiêu chuẩn ISO 14.001 phải đạt được những tiêu chuẩn quy định, trong đó có cây xanh, có ao có hồ, có cá tung tăng bơi lội. Nếu như có những cây rau dân dã như lá cách, mồng tơi, mơ lông, chùm ngây.. trồng xen vào khu trồng cây xanh bóng mát làm môi trường trong sạch hơn, là một trong những quy định bắt buộc của tiêu chuẩn ISO 14001. Người lao động đi làm về ghé qua hái vài ba nắm về làm rau, vừa đỡ mất tiền mất công đi mua, vừa đảm bảo thật sự lành sạch, an tòan. Văn minh công nghiệp càng phát triển, càng yêu cầu làm việc rất khẩn trương, cần thức ăn nhanh (fast food) giúp người ta tranh thủ thời gian. Còn một bữa cơm tập quán có văn hóa với nhiều lọai rau quả, không gây béo phì bụng phệ, giảm bệnh tim mạch, đái đường, gút..

Như vậy, điểm du lịch sinh thái ngoài những khu đặc trưng, như rừng Tràm chim sếu đầu đỏ ở Tam Nông ĐTM, các sân chim ở rừng U Minh.. chúng ta có thể lồng ghép cảnh sinh thái vào cả các khu đô thị, vào ngay khuôn viên của các nhà máy đã vận hành có theo tiêu chuẩn ISO 14001. Khách du lịch sinh thái tới có thể có cơ hội tìm đối tác hợp tác kinh doanh, hay triển khai các loại dự án khác.

4.- Lồng ghép du lịch với phong trào trồng và sử dụng cây thuốc lưu niên bản địa
Nếu như nơi tham quan miệt vườn có tập đoàn cây thuốc Nam dân dã, trong đó có những cây chữa khỏi bệnh nào đó ngay, sẽ gây được ấn tượng tốt đẹp cho du khách. Ví dụ: cây hoang dã Kim vàng được coi là tủ thuốc xanh chữa được hàng chục bệnh, trong đó chữa khỏi đau răng, cầm máu trong vài bốn phút, mà chỉ cần nghiền lá dịt vào nơi đau; hoặc dịt vào chỗ viêm lợi, lở mép, mụn nhọt, sẽ đỡ đau ngay và khỏi trong một vài ngày. Cây này đứng đầu bảng trong các vị thuốc chữa rắn độc cắn.

Cây Kim vàng (Barleria lupulina lindlel.) thuộc họ Ô rô (Acanthaceae), là cây hoang dã, nhưng dễ trồng, chữa được hàng chục bệnh. Như ai đó đang bị ghê ghê răng, ngứa ngáy, đau nhức răng có khi đến phát sốt phát rét; hay đột nhiên lên cơn hen xuyễn chảy nước mắt nước mũi, khó thở, tất nhiên ảnh hưởng đến cuộc du lịch, đến chất lượng lao động, hay trong khi ngồi họp, ngồi học sẽ thấy rất bất tiện. Nếu như có sẵn cây kim vàng ở khu du lịch, ở xí nghiệp, hay nơi làm việc khác, bạn chỉ cần lấy lá nghiền nhỏ, hoặc nhai nhai cho tiết dịch rồi dịt vào chỗ đau răng, hay nhấm nhấm cho ngấm dịch xuống cổ họng, sẽ chấm dứt được tình trạng bứt rứt khó chịu trên sau vài bốn phút. Có đến 80-90% số người đã sử dụng đạt kết quả như trên. Kim vàng còn là cây thuốc Nam đứng hàng đầu chữa rắn cắn. Đã có bệnh viện, trại tù, trồng làm bờ rào, gia đình ở đô thị trồng vào chậu làm cảnh, đã phát huy tác dụng rất tốt.

5.- Lồng ghép du lịch với phong trào trồng và sử dụng rau quả lưu niên bản địa
Nếu như ở miệt vườn có nhiều lọai rau lưu niên dân gian được trồng trình diễn xen vào vườn trái cây, đảm bảo độ lành sạch cao, vì không cần dùng đến thuốc hóa học sát trùng, công chăm bón tốn rất ít; nếu có cách chế biến thành những món ăn bắt mắt, mùi vị quyến rũ, khóai khẩu. Rau bản địa trong sản xuất hàng hóa hiện rất hiếm, gần 100% giống rau là rau nhập nội; trái lại, phần lớn giống quả ngon, như bưởi da xanh, bưởn 5 doi, vú sữa, sầu riêng, là bảm địa.. Nhưng nếu có cơ phát triển, thì rau bản địa có thể chiếm được thị phần nào đấy. Về rau, như cây mơ lông tiếng Nam bộ gọi là cây thối địt; vừa là cây thuốc qúy chữa bệnh ngộ độc đường ruột; vừa làm rau:
Thịt chó mà thiếu mơ lông;
Như chồng đi vắng, như đồng hạn khô!

Hay hoa thiên lý vừa là thuốc chữa nhiều bệnh trong đó có bệnh sa dạ con; vừa là rau ngon lành thời thượng:
Thiên lý nấu với cua đồng;
Lờ lờ có kẻ mất chồng như chơi!

Chuối (Musa paradisiaca L.; họ Musaceae) là một cây ăn trái phổ biến nhất, nhưng ít ai biết và thưởng thức đầy đủ các món ăn rau lành sạch từ cây chuối từ rễ củ, thân, hoa, trái xanh, trái chín sấy khô. Đặc biệt là món ăn tổng hợp “nộm hoa chuối” với đủ vị chua cay mặn ngọt, đáp ứng nền văn hóa Ẩm Thực Việt, mang ý nghĩa văn hóa phi vật thể âm dương hài hòa: từ dương đến âm ứng với “chua ngọt mặn đắng cay”. Chua là cực âm, cho ta cảm giác thanh, nhẹ mát. Cay là cực dương, sẽ tạo cảm giác nóng, tăng sự tuần hoàn của máu. Có sự giao hòa âm dương như trong món nộm trên, cộng với các loại rau gia vị thích hợp, sẽ làm tăng hiệu ứng món ăn nộm trên, có khả năng kích thích dịch vị rất mạnh.

Nếu như ai cũng biết cây chuối, ai cũng đã ăn trái chuối chín nhiều lần, thì có một loại cây cho quả đặc thù của Nam bộ thì không mấy người biết đến, kể cả người Nam bộ. Đấy là cây xa kê, quả xa kê hay quả bánh mì.

Cây xa kê (Park. Fosb.) thuộc họ Dâu tầm (Moraceae) là cây gỗ lớn, lá dài tời 1 m, có khía sâu thành 3-5 thùy. Xa kê có hình dạng “hoàng tráng” như vậy, nên nhiều nhà cao tầng trồng làm cảnh, hoặc trồng ở góc công viên, góc vườn..
Quả phức hình cầu mầu xanh hay vàng vàng, quả to bằng đầu ngường, thường bằng vốc tay. Phần múi ăn được của xa kê chiếm 75% của quả phức, chứa tới 25% tinh bột, 3% protein, và 0,5% lipit. Vỏ xa kê rất mỏng, gọt nhẹ, sắt thành miếng, xào, nấu, chiên, luộc đều ăn ngon lành. Trong những cách ăn trên, tôi chuộng nhất là luộc cách thủy, hay hấp cơm, ăn ngon hơn mọi loại khoai, ăn no được mà không chán!
Kinh nghiệm dân gian dùng lá làm thuốc lợi tiểu, chữa phù thũng. Nhiều người hàng xóm trong phố tôi ở đã dùng lá nấu nước chữa tiểu đường.

Trong bối cảnh hội nhập, càng cần phải khảng định giá trị văn hóa truyền thống văn hóa ẩm thực - một mảng văn hóa lớn trong kho tàng văn hóa vật chất và tinh thần đã có từ hàng ngàn năm. Công cuộc xóa đói giảm nghèo của ta đồng hành với quá trình “Ăn để mà sống”’ đến “Sống để mà ăn”. Ông cha ta đã xếp “ăn” đứng đầu “tứ khoái”.

Từ “ăn” ghép với từ nào đó thành biết bao nghĩa rất khác nhau: “ăn học, ăn làm, ăn hại, ăn nói, ăn chơi, ăn tết, ăn giỗ, ăn ảnh, ăn mặc, ăn diện, ăn ở, ăn ý, ăn ngủ, ăn nằm, ăn đứng, ăn gian, ăn cánh, ăn bẩn, ăn người, ăn thua, ăn chắc, ăn bám, ăn bẩn, ăn đòn, ăn mặn, ăn uống, ăn diện, ăn bớt, ăn chia, ăn hỏi, ăn cưới, ăn hối lộ, ăn không nói có, ăn không ngồi dồi, ăn lông ở lỗ, ăn gió nằm sương, ăn nên làm ra, ăn to nói lớn, ăn sung mặc sướng, ăn đời ở kiếp, ăn dầm nằm dề, ăn tục nói phét, ăn vóc học hay, ăn nhai nói nghĩ, ăn xó mó niêu, ăn trên ngồi chốc, ăn năn hối lỗi, ăn ngay nói thẳng, ăn xổi ở thì, ăn trộm, ăn cắp, ăn cướp, miếng ăn là miếng tồi tàn - mất ăn một miếng lộn gan lên đầu..

6.- Vài sản phẩm du lịch sinh thái miền Tây

DU LỊCH CHỢ NỔI

Bồng bềnh chợ nổi trình làng
Hàng trăm nông sản, hàng trăm tầu thuyền.
Khuyến mãi khách nụ cười duyên,
Em chỉ lấy tiền những trái cây ngon:
Măng cụt, vú sữa, bòn bon,
Sầu riêng, xoài, nhãn, bưởi, bòng, ô môi.
Nếu mà em thuận duyên tôi,
Tôi mua tất cả nụ cười trái ngon.

DU LỊCH CỒN

Cửu Long là chốn thần tiên,
Sông Tiền, sông Hậu hiện lên nhiều cồn:
Cồn Sơn, cồn Ấu, cồn Long
Cồn Ly, -Quy, -Phượng, cồn Công, cồn Cù,
Cồn Chum, cồn Lọ, cồn Lu,
Có đàn cò lượn tít mù cánh chao!
Cồn Gió, cồn Lộng xôn xao
Cùng chim bắt nhịp sóng trào, triều dâng!

GSTS. Nguyễn Văn Luật

1) Bài phát biểu tại Hội thảo Khuyến nông @ Công nghệ lần thứ 1 năm /2009 chủ đề “Bảo tồn và phát triển cây trồng vật nuôi bản địa gắn với du lịch sinh thái” do Trung tâm Khuyến nông Quốc gia, phối hợp với Sở NN & PTNT Kiên Giang tổ chức tại Khách sạn Hương Biển, thị trấn Dương Đông, Phú Quốc, Kiên Giang ngày 06-07/02/2009.
(Hoàng Kim post bài đã sử dụng bản email do tác giả gửi ngày 4/3/2009).